De paradox van Sicilië

“Alle Siciliaanse uitingen, zelfs de gewelddadigste, zijn uitingen van een droomwereld: onze sensualiteit is een verlangen naar vergetelheid, onze schiet- en steekpartijen, verlangen naar de dood […] Denkt u dat u de eerste bent die de hoop koestert Sicilië netjes in te passen in de stroom van de geschiedenis? Wie weet hoeveel imams, hoeveel ridders van koning Roger, hoeveel Zwabische klerken, hoeveel baronnen van de Anjous, hoeveel rechtsgeleerden van zijne katholieke majesteit diezelfde dwaze idee hebben gekoesterd? […] Sicilië wilde slapen, ondanks hun bezweringen. Waarom ook had het naar hem moeten luisteren? Het is immers rijk, wordt door iedereen bewonderd en benijd, het is immers, in één woord: volmaakt.”

Deze woorden van de prins van Salina, uit De Tijgerkat van Tomasi di Lampedusa, illustreren de paradox van Sicilië: het typerend voor Italië en zijn problemen, en tegelijkertijd het hoogst eigenaardig; volmaakt van schoonheid en tegelijkertijd uitputtend; emotioneel en levenslustig, tegelijkertijd vervuld van slaap en doodsverlangen. Carthagers, Grieken, Romeinen, Arabieren, zelfs de nationale staat Italië: geen overheerser kon Sicilië wezenlijk veranderen – en tegelijkertijd vormen juist de sporen van hun pogingen wezenlijke elementen van het Siciliaanse cultuurlandschap. Juist de interactie tussen die culturen is een van de fascinerendste verschijnselen in de Europese cultuurgeschiedenis. We kunnen daarbij aan de maffia denken, die de Geallieerden inzetten voor hun gebruik van het eiland als springplank naar de bevrijding van Europa. Maar de werkelijke betekenis ligt veel verder terug: het eiland bevatte de rijkste centra van de Griekse wereld, waarvan spectaculaire archeologische resten getuigen, zoals Segesta, Selinunte en Agrigento. Met Sicilië zijn Aeschylus, Plato, Archimedes en Theocritus verbonden, allen van eminent belang voor de Europese letterkunde en filosofie. De strijd tussen Athene en Sparta werd op Sicilië beslecht.

Na de Romeinse annexatie begon de acculturatie. Vanaf de 9e eeuw vestigen zich er de Saracenen, die plaatsmaakten voor Noormannen die de belangrijkste Byzantijnse monumenten in Europa bouwden (Palermo, Monreale, Cefalù); hun hof in Palermo, later van de Hohenstaufen, was het oogverblindendste van Europa. Daarop volgden Franse en Spaanse overheersing. Al deze cultuurfasen lieten sporen na, maar, belangrijker nog, werkten op elkaar en juist die wisselwerking bepaalt de fascinatie van Sicilië. Geen provincie van Italië is daarom zo uniek als Sicilië: niet alleen vanwege de strategische waarde, maar vooral ook als cultureel ontmoetingspunt. Het eiland heeft nog altijd een unieke, half oosterse gastronomische traditie. Volgens Goethe was het de ‘sleutel tot Italië’. En inderdaad, de betovering van Sicilië blijft onverminderd. Het heeft de mooiste Griekse tempels, de schitterendste Byzantijnse mozaïeken, de sprekendste Arabische decoraties en de imposantste Normandische architectuur, maar het blijft altijd zichzelf. Vandaar misschien dat de bijdrage van het eiland aan de Italiaanse literatuur (Lampedusa, Verga, Pirandello, Camilleri) en cinematografie, zowel van Sicilianen (Tornatore, Sinatra, Scorsese, Capra) als over het eiland (The Godfather, Kaos) zo enorm is. 

Vóór alles heerst op Sicilië de melancholie der onvervuldheid. De culturele rijkdom van het eiland en de omlijsting door een van de mooiste, ruigste landschappen ter wereld vormen een paradox: de ruige majesteit is resultaat van woeker en vernietiging – de schoonheid en ongeneeslijke achterlijkheid die zowel trots als treurnis was van de prins van Salina.