18 juli 1918 zou Zuid-Afrika voorgoed veranderen. Alleen wist men het toen nog niet. Op deze dag zag Nelson Mandela het levenslicht in de Oostkaap, een relatief onbekend deel van het land. 100 jaar later is hij een van de meest inspirerende mensen uit de geschiedenis. De Zuid-Afrikaan Nicholas Schofield vertelt wat Madiba écht voor het land heeft betekend.
Het levensverhaal van Nelson Mandela begint in Mvezo, waar hij in 1918 als Rolihlahla Mandela ter wereld komt. Mvezo is een klein dorpje aan de oevers van de Mbase rivier in Transkei, een regio die ten tijde van het apartheidsregime een van de thuislanden van de zwarte bevolking was. Het lijkt wel of zijn ouders een vooruitziende blik hadden, want voor de oorspronkelijk Xhosa-bevolking waartoe zij behoorden, staat de naam Rolihlahla figuurlijk voor ‘lastpost’. De Xhosa zijn een trots volk met een melodieuze taal en een vast geloof in wetten, onderwijs en beleefdheid. Binnen de Xhosa bestaan diverse clans, die terugleiden naar een specifieke voorvader. Rolihlahla Mandela maakt deel uit van de Madiba clan. In Zuid-Afrika wordt Nelson Mandela nog steeds regelmatig met ‘Madiba’ aangesproken, een term van respect.
De Vrijheidsdroom
Al op jonge leeftijd hoort de jongen hoe de ouderen in het dorp verhalen vertellen over de verzetsstrijd van hun voorouders en hij begint te dromen van een eigen bijdrage aan de vrijheid van zijn volk. Na zijn middelbare schoolperiode, gaat Nelson naar de Universiteit van Fort Hare in Alice, de eerste zwarte universiteit van Zuid-Afrika. Hij wordt echter geschorst vanwege deelname aan een studentenprotest en behaalt daardoor zijn Bachelorgraad niet. Pas later, aan de Universiteit van Zuid-Afrika, zal Mandela zijn diploma behalen. Als hij in 1940 terugkeert naar Qunu, ontdekt Mandela dat zijn voogd hem wil uithuwelijken en hij vlucht naar Johannesburg. Hij werkt een tijdje als nachtwaker bij de goudmijnen, rondt zijn rechtenstudie af en begint de eerste zwarte advocatenpraktijk van het land. Het is de basis voor zijn fameuze pad van vrijheidsstrijder, staatsman en vader van de natie dat hij zal bewandelen.
Het keerpunt
Op de vraag wat het belangrijkste keerpunt in Mandela’s leven was, antwoordt Nicholas: “Mandela gaf zelf gaf het antwoord ‘dat hij veranderd was’ toen hij in de gevangenis op Robbeneiland zat. Zevenentwintig jaar is een lange tijd voor mensen om na te denken over hun leven. Daarbij heeft de periode 1964 tot 1990 enorme veranderingen ondergaan, zowel in Zuid-Afrika als in de wereld. We kunnen stellen dat hij de gevangenis inging als een fanatieke brandhaard, alleen in staat om zijn eigen militante positie te zien en naar buiten kwam als een gebalanceerde, gezonde onderhandelaar die andere gezichtspunten kon zien. Hij was in de gevangenis 'gegroeid'. Maar hij was ook ouder geworden. En door ouder worden had hij enkele van zijn meer radicale attitudes verzacht. Hij ging de gevangenis in op 46-jarige leeftijd en kwam uit eruit als een wijze man van 72. Ook de vier jaar van harde onderhandelingen met de Nationale Partij tussen februari 1990 en april 1994, in een klimaat van toegenomen radicalisering en wederzijdse moorden, heeft hem inzicht gegeven dat hij beter geen al te radicale positie in kon nemen. Dan zou het ANC en zijn aanhangers geen vooruitstrevend Zuid-Afrika erven, maar een rokende ruïne zoals Saigon overkwam in 1975. En dat zou niemand ten goede zijn gekomen.”
Belangrijke boodschap
De positie en drang naar verandering van Nelson Mandela is niet bijzonder, zijn houding wel. Schofield zegt hierover: “Als we even de houding van Robert Mugabe van Zimbabwe en Nelson Mandela in Zuid-Afrika vergelijken, kunnen we gerust stellen dat Mandela's boodschap er een was van tolerantie en vergeving gecombineerd met een realistische inschatting van machtsverhoudingen. Hoewel de blanken via de Nationale Partij sinds 1948 Zuid-Afrika bestuurde, vormde zij in 1990 een minderheid van ongeveer 12%. Toch controleerden ze alle hefbomen van een moderne staat: het leger, de politie, de rechterlijke macht, de belastingdienst etc. Zuid-Afrika was in 1990 geen zwarte staat, het was een witte staat, gecreëerd door blanken om te worden gerund en geëxploiteerd in het eigen belang. De enige kracht die zwarte mensen hadden was de vetorecht-van-vernietiging, geen scheppingskracht. Met andere woorden, als Mandela geen lange termijn oplossing bood voor opname van álle Zuid-Afrikanen: blanken, gekleurden en zwarten in een democratische grondwet, dan zouden de blanken naar de muur worden gedreven en de zwarten zouden de bestaande economie vernietigen in een onderlinge strijd. De belangrijkste boodschap die hij aanbood was dat alle rassen met elkaar kunnen opschieten in een verenigd, democratisch Zuid-Afrika, op voorwaarde dat er voldoende vertrouwen en goede wil bestaat bij alle partijen. Hij stelde zichzelf de taak om dat vertrouwen en goede wil te creëren en slaagde grotendeels.”
Veranderingen onder Mandela
“Afhankelijk van aan welke kant van de politieke scheidslijn je staat, zullen sommigen zeggen dat Zuid-Afrika te veel is veranderd terwijl anderen juist zeggen: niet genoeg”, stelt Nicholas Schofield. “Feit is dat veel dingen veranderd zijn in de 24 jaar dat Nelson Mandela president was. Er zijn meer dan 16 miljoen Zuid-Afrikanen (95% donkergekleurden) die maandelijkse beurzen ontvangen voor handicaps, gezondheidsproblemen, zwangerschap en ouderdom. Er is een gemengde economie, inclusief elementen van het socialisme (staatscontrole van de omroep, elektriciteitsvoorziening, spoorwegen etc.) en liberaal kapitalisme (bedrijven van wereldklasse zoals South African Breweries, Anglo-American Corporation en vele anderen). Met andere woorden, het profiel van de Zuid-Afrikaanse economie is niet zo heel anders dan in Nederland; gemengd. We hebben een zeer liberale grondwet en een dynamische en directe cultuur van vrijheid van meningsuiting. Zuid-Afrikanen zijn erg 'open' in gesprek en er is weinig respect voor 'politieke correctheid'.“
Hiaten in Mandela’s beleid
Het lijkt soms alsof Mandela niets verkeerd kan doen en als een aartsengel heeft geregeerd. Nicholas reageert hier nuchter op. “De perfecte samenleving bestaat niet. En Nelson Mandela was geen heilige. Hij was maar een man met de gebreken en vlekken van een man. We zien dat in de eerste volledige opkomst van de ‘revolutie’, nadat Mandela in 1994 president werd, bepaalde beleidsfouten werden gemaakt die een lange staart hebben en die tegenwoordig deel uitmaken van de problemen van Zuid-Afrika. In de eerste plaats benoemde hij een middelmatige minister van Onderwijs. Dat resulteerde in het opleggen van het mislukte onderwijsbeleid van OBE (Outcomes Based Education). Alle oudere, zeer ervaren, blanke, 'racistische' leraren werden aangemoedigd om het onderwijssysteem te verlaten en al hun ervaring verdween met hen. Ze zijn nooit vervangen. Het gevolg is dat het ‘Black’-onderwijs in Zuid-Afrika momenteel in een slechtere staat verkeert dan ten tijde van de apartheid. Het resultaat van de ineenstorting van ‘Black School Education’ is dat miljoenen zwarte jongeren de school verlaten zonder de vaardigheden te beheersen die nodig zijn om toegang te krijgen tot een moderne, technologische economie. De werkloosheid van zwarte jongeren is dramatisch en chronisch gestegen tot een niveau van 50%. 50% van alle zwarten jongeren onder de 35 jaar is werkloos! Het is een tikkende tijdbom. En het is een van Mandela's minder succesvolle erfenissen. En er is nog een minder geslaagd voorbeeld. Om ingewikkelde interne politieke redenen benoemde Mandela Mongusotho Buthelezi, het hoofd van de Zoeloepartij Inkatha, in zijn kabinet als minister van Binnenlandse Zaken. Het resultaat was een enorme toestroom van ongecontroleerde immigranten uit heel Afrika. Niemand weet zeker hoeveel er nu zijn, maar het loopt in de miljoenen. Dit heeft geleid tot de perceptie dat immigranten banen van autochtone Zuid-Afrikanen ‘stelen’. Dit heeft op zijn beurt weer geresulteerd in de groei van een negatieve houding bij zwarte Zuid-Afrikanen jegens de buitenlanders; xenofobie. In 2008 en 2015 waren er boosaardige aanvallen, waaronder moorden, tegen buitenlandse zwarten. Het is eveneens een van de ongelukkige legaten van Nelson Mandela. Maar laat ik er duidelijk over zijn dat geen enkele Zuid-Afrikaan het in zijn of haar goede verstand zou overwegen om terug te keren naar de dagen van de apartheid.”
Charismatische wereldleider
Al met al wordt Nelson Mandela gezien als een van de grootste mensen van onze tijd. Chofiel heeft daar de volgende verklaring voor: “De vrijlating van Nelson Mandela op 11 februari 1990 gebeurde drie maanden na de val van de Berlijnse Muur en de daaropvolgende ineenstorting van het Sovjetcommunisme op 9 november 1989. Zijn vrijlating was een direct gevolg van de operaties van Glasnost en Perestroika in de Zuid-Afrikaanse samenleving. Voor zover het ANC in een lange, hechte alliantie met de Zuid-Afrikaanse Communistische Partij was geweest, was de houding van de Nationale Partij (de regeringspartij) dat zij nooit de macht zouden overdragen aan een aantal commies! Met de ineenstorting van de Berlijnse Muur en de vernietiging van het communisme als een legitieme regeringsvorm, was de weg vrij om onderhandelingen te beginnen met het ANC. De timing van Mandela's release heeft daarom veel te maken met andere wereldgebeurtenissen.
Gezien de beladen rassenverhoudingen in de Verenigde Staten van Amerika, die tot op de dag van vandaag voortduurt, en die schijnbaar onoplosbaar lijken te zijn, vertegenwoordigde Nelson Mandela een verenigende, inclusieve wereldfiguur, die uit Afrika komt en waarmee alle rassen van de wereld verbinding konden maken. Hij was licht genoeg voor de blanken en de kleurlingen, zwart genoeg voor de zwarten en zelfs toegankelijk voor de Aziatische rassen om zich mee te identificeren.
En hij had een overvloedig charisma, dat ondoorgrondelijke karma, waarmee alle grote leiders gezegend zijn. Om te zeggen dat Nelson Mandela charisma had, is een understatement. Hij straalde magnetisme uit. Iedereen, van alle rassen, werd naar hem toe getrokken. Ze hingen aan zijn lippen. Hij zei en deed de juiste dingen. Hij was de lieveling van de media. Hij hield de belofte hoog dat blanken en zwarten met elkaar overweg kunnen.
De wereldhistorische figuur die waarschijnlijk het dichtst bij Mandela staat, is wellicht Ghandi. Ghandi formuleerde de doctrine van ‘passief verzet’, wat er uiteindelijk toe leidde dat de Britse Raj India verliet in 1947. Je kunt stellen dat Mandela in zijn voetsporen trad. Het grote verschil was dat er tussen 1990 en 1994 veel geweld was gepleegd in Zuid-Afrika. Zuid-Afrika had uitzonderlijk veel geluk dat Nelson Mandela het land in vier jaar tijd leidde van blanke minderheid naar meerderheidsregering. En dat was onlosmakelijk verbonden met zijn unieke en speciale, charismatische persoonlijkheid.”
Het verval na Mandela
De vraag wat er over is van Madiba’s beleid blijkt geen eenvoudige om te beantwoorden. Nicholas Shofield legt uit: “Nelson Mandela had een charismatische persoonlijkheid die in staat was een brug te slaan door de vele verschillende culturen van Zuid-Afrika. Hij was een gelijkmaker. Zijn opvolger, Thabo Mbeki was geen transcendente gelijkmaker zoals Mandela. Hij was een zwarte Afrikaanse chauvinist die geloofde dat er ‘twee naties’ waren in Zuid-Afrika; de een rijk en blank en de ander, arm en zwart. Allemaal ongetwijfeld waar. Maar het effect was dat er een wig werd gedreven. Het verenigende element werd dus verwijderd door Mbeki en vervangen door een ‘Black Power/Pan-African’ agenda. Dit had het effect van vervreemding van de blanken, nog steeds de controleurs van economische macht en rijkdom. Mbeki was ook een medisch aanhanger die weigerde de wetenschap van AIDS te accepteren. Het resultaat was de dood van miljoenen zwarte Zuid-Afrikanen die geen medicijnen kregen toegediend om hun overleving tegen aids te garanderen. Toen Jacob Zuma in 2009 werd aangesteld als president, een Zoeloenationalist met vier jaar scholing, had hij als voornaamste streven om van zijn familie de rijkste familie van Zuid-Afrika te maken. Hij gaf nieuwe betekenis aan 'vriendjeskapitalisme'. De meeste leden van het kabinet zijn Zoeloes in een land van elf officiële talen en acht andere zwarte stammen naast de Zoeloes. Kort samengevat probeerde Mandela alle verschillende gemeenschappen in Zuid-Afrika te verenigen. Zijn opvolger, Thabo Mbeki, sprak alleen over de ene natie, de zwarten, met zeer weinig interesse in het opnemen van de anderen en zijn opvolger, Jacob Zuma, is alleen geïnteresseerd in zichzelf, zijn familie en zijn Zoeloes. De rest doet er niet toe. Het is een treurige achteruitgang van het staatsmanschap; van de alomvattende visie van één natie van vele groepen van Mandela tot het zelfzuchtige egoïsme van Zuma.
Tegenwoordig zijn zwarte jongeren anti-Mandela. Ze zeggen dat hij harder had moeten optreden tegen de blanken, net als Mugabe. Persoonlijk zie ik de wijze waarop Mandela heeft gehandeld tussen 1990 en 1994 als het enige mogelijke pad. Het alternatief zou een burgeroorlog en raciaal bloedbad zijn geweest. Iedereen die denkt dat Mandela een Mugabe zou moeten zijn, begrijpt niets van de structuur van Zuid-Afrika en denkt alleen in populistische slogans.”
Toekomstperspectief van Zuid-Afrika
Hoe kijkt een historicus als Nicholas Schofield aan tegen de toekomst? “Zuid-Afrika is een immens complex land, het heeft 57 miljoen inwoners (waarvan 20% blank), kent 11 officiële talen en levert 60% van alle elektriciteit die op het Afrikaanse continent wordt geproduceerd. Nelson Mandela was een unieke man die nooit zal wederkeren, een staatsman met visie. Elk van zijn opvolgers heeft een afstand tot zijn nalatenschap laten zien. De recente erosie op de erfenis van Mandela doen ons beseffen dat hij een kort moment vertegenwoordigde in de Zuid-Afrikaanse geschiedenis, niet representatief voor het land of het continent. Ik vermoed dat naarmate de tijd verstrijkt, Nelson Mandela meer zal worden gewaardeerd buiten Zuid-Afrika dan binnen.”
