Wenen - heden in de spiegel van de Weense fin-de-siècle

door Luc Panhuysen

De geschiedenis herhaalt zich niet, maar houdt er een eigen rijmschema op na. De verpletterende verkiezingszege in Oostenrijk van de extreemrechtse Herbert Kickl en zijn Freiheits Partei Österreich (ÖVP) biedt daarvan een weinig verheugend voorbeeld. Meer dan een eeuw terug zag hoofdstad Wenen de stormachtige opkomst van de politicus Karl Lueger (1844-1910). Zowel Kickl als Lueger wierpen zich op als kampioen voor “de kleine man”. Lueger gebruikte de alom levende jodenhaat om zich geliefd te maken bij zijn kleinburgerlijke achterban, Kickl waarschuwt tegen de aanhoudende instroom van asielzoekers en knipoogt openlijk naar de nazi’s door zichzelf neer te zetten als Volkskanzler, een typering die Hitler voor zichzelf gebruikte.

De ontwikkelingen in de politieke arena van nu en van het Weense fin-de-siècle vertonen grote overeenkomsten. Met thema’s als migratie en het pure bloed van de Oostenrijkse natie, samen met een stevige vleug sentiment (Kickl’s stralende gelaat op verkiezingsposters met daaronder: Das Herz sagt ja!) wist de ÖVP een opdoffer uit te delen aan het politieke centrum. De spil van de regering, de volkspartij ÖVP, zakte van 37 naar 26 procent van de stemmen. De sociaaldemocratische SPÖ bleef staan op 21 procent en slaagde er niet in een alternatief aan te dragen. En zo haalde Kickl met zijn partij 29 procent van de stemmen, een historische overwinning waarvan het midden nog steeds staat te duizelen.

In de tijd van Lueger werd het centrum gevormd door de liberalen. Stemrecht bestond eerst alleen voor degenen die stevig aan de fiscus bijdroegen, waardoor de macht in handen van de geldverdienende elite bleef. Tot aan de (late) industrialisering van Oostenrijk ging dat goed; de liberale ideologie had immers het beste met de mens voor. Maar de combinatie van de trek naar de steden en de industrialisatie veroorzaakte zo’n misère dat het goedgehumeurde lassez-faire van de liberalen niet meer voldeed. Mede dankzij Lueger werd het stemrecht fors uitgebreid. De behoefte aan actieve staatsbescherming groeide, bescherming tegen uitbuiting en kinderarbeid, maar ook tegen de honderdduizenden migranten die Wenen binnenstroomden en tegen vermeende Joodse complotten.

Zowel Lueger als Kickl zijn volkstribunen, onderbuiksprekers namens ‘het volk’. Bij Lueger wist keizer Franz Joseph telkens te voorkomen dat hij het burgemeesterschap aanvaardde. Maar bij zijn vijfde verkiezing was er geen houden meer aan. Thans geldt rond Kickl en zijn FPÖ een cordon sanitair. Misschien houdt dat stand, maar met het rijmschema van de geschiedenis weet je het nooit.