Nike De Griekse godin van de overwinning

Het oude Griekenland was eeuwenlang verdeeld in talloze kleine stadstaatjes. Dus werden er veel oorlogen gevoerd. In de belangrijkste van die staatjes kwam een strijdwijze op die de oorlog terugbracht tot één beslissende campagne of veldslag. Mannen in kurassen, met schilden, helmen en speren, vormden twee hechte slagorden die recht op elkaar af liepen, het laatste stuk renden, op elkaar botsten en daarna net zolang duwden, staken en sloegen totdat één van de twee slagorden uiteenviel en op de vlucht ging. Zo’n hoplietenslag was moordend. Zelfs bij de overwinnaars waren er altijd veel doden en gewonden, bij de verliezers kon dat wel oplopen tot een kwart of meer. De slag was ook buitengewoon vermoeiend met die zware wapens in de Griekse zomerhitte. Geen wonder dat de deelnemers altijd ook uitkeken naar bovenmenselijke hulp, zoals van goden of heroën die de overwinning konden brengen.

Athēna was dé oorlogsgodin en beschermster van de stad. Zij werd afgebeeld met een fraaie helm, een schild en een speer. Athēna was ook de godin van het verstand, van het bezonnen overleg, en dus in oorlogstijd van de hechte slagorde die discipline vereiste. De andere oorlogsgod, Arēs, was de woeste god van het onbezonnen erop los slaan, waar een verstandig legeraanvoerder niet veel aan heeft. Athēna was dan ook de godin die in oorlogstijd de overwinning schonk aan wie dat verdiende.

Personificatie van de Overwinning  
Het Griekse woord voor de militaire overwinning is nikē. Als Athēna Nikē werd Athēna vereerd als de overwinning schenkende godin. Vervolgens, in de zesde eeuw v.Chr. en waarschijnlijk in de stadstaat Athene, werd zij als Nike een aparte godin. Na een overwinning werd een altaar opgericht en werden aan Nike als de personificatie van de Overwinning dankoffers gebracht. Zoals bijna alle Griekse godheden kreeg zij daarbij een menselijke gedaante. De overwinning verscheen, meende men, op het hoogtepunt van de hoplietenslag, wanneer de mannen bijna uitgeput tegenover elkaar stonden en het er om ging wie het moorddadige duel het langst kon volhouden. Dat was het moment waarop een heros, een god of een godin kon verschijnen. Er was niet eens veel verbeelding voor nodig om door het stof en het zweet plotseling in de flikkering van het zonlicht op de bronzen schilden en de helmen een gedaante te zien neerfladderen, soms zo klein als een vogel, die wie haar zagen met hernieuwde kracht en zelfvertrouwen vervulde. Dat was Nike, en na afloop verzekerden velen dat zij haar in het zonlicht neer hadden zien komen. Als 'afsplitsing' van Athēna was de Overwinning natuurlijk een vrouw, met een peplos tot aan de enkels. Maar omdat zij uit de lucht neervloog, plakte haar gewaad van voren strak om haar lichaam en wapperde het van achteren uit. En natuurlijk had zij vleugels, want hoe zou zij anders uit de hemel op de slagorde van de overwinnaars neer kunnen dalen?

Tempeltje op de Akropolis  
Vanaf de vijfde eeuw v.Chr. zien we Nike in reliëfs, in vrije sculpturen, in vazenschilderingen. Op de Akropolis in Athene was eerst alleen een altaar voor haar opgericht, maar later in die eeuw verrees er, rechts van de majestueuze Propylaeën, een klein Ionisch tempeltje, het beroemdste Nike-tempeltje uit de Griekse wereld, nu voor een groot deel gerestaureerd. De friezen en de sculpturen van de balustrade erom heen vertonen gevechtsscènes en, natuurlijk, Nike zelf, of liever allerlei Nikai in verschillende poses. Maar de aanvliegende en neer fladderende Nike werd de klassieke voorstelling, vereeuwigd door de beeldhouwer Paionios, die zo'n Nike vervaardigde op een hoge sokkel die rond 420 in Olympia werd opgesteld om een overwinning van de Messeniërs op de Spartanen te gedenken. Ook dat werd een gewoonte: de opstelling van een Nike-beeld in een bekend heiligdom. Op het eiland Samothrake werd in de tweede eeuw v.Chr. door een Macedonische koning een schitterende Nike opgesteld die met wapperend gewaad en gespreide vleugels neerdaalt op de voorplecht van een oorlogsschip (nu in het Louvre). 

Engelen  
De Romeinen stelden zich hun Victoria (over\winning) ook als een gevleugelde vrouw in lang gewaad voor, neervliegend uit de hemel. Toen de christenen zich afvroegen hoe de engelen er uit zagen, werd Nike/Victoria hun voorbeeld: een vrouwelijke (of androgyne) figuur in lang gewaad en met vleugels, aangezien ook de engelen geacht werden uit de hemel te komen.