Kos, het eiland van Hippokrates

door dr. Henk Singor

Op een pleintje in het hoofdplaatsje van het eiland Kos, niet ver van de haven, staat een stokoude plataan. Onder die boom, zo wil de dorpsoverlevering, heeft de beroemde arts Hippokrates nog gerust. Dat kan natuurlijk niet, want Hippokrates leefde 2500 jaar geleden en die plataan is zeker nog niet zó oud. Maar op de plaats van die boom kan de beroemde arts natuurlijk wel ergens gezeten hebben; hij moet hier en elders op het eiland hebben rondgewandeld, dat kan niet anders. Hij was arts, een van de eerste artsen die we bij naam kennen, en algemeen wordt hij beschouwd als de Vader der Geneeskunde. Maar wat weten we nog meer van zijn persoon, behalve dat hij op het eiland Kos woonde in de vijfde eeuw v.Chr.? Helaas, vrijwel niets. Maar toch valt over de geneeskunde op dit eiland in de oudheid nog wel iets meer te vertellen.

Vanouds was Apollo, de god die met zijn pijlen de pest kon brengen, ook de god die ziekten kon genezen. Op het eiland Kos bevond zich, zoals op zoveel plaatsen in de Griekse wereld, een Apollo-heiligdom. Onder de priesters die hun functie daar als een erfelijk ambt uitoefenden waren er ook die op hun wijze tegelijk de geneeskunde beoefenden. Zo kwam hier in de zesde en vroege vijfde eeuw v.Chr. een familie op die zich Asklepiaden noemde, dus speciaal Asklepios, de mythische zoon van Apollo, vereerden. Volgens de Griekse mythologie had Apollo immers bij een sterfelijke vrouw een zoon verwekt, Asklepios, die vervolgens door de wijze centaur Cheiroon onderwezen werd in de geneeskunst en speciaal in de kennis van allerlei heilzame kruiden. Asklepios was zo goed in zijn vak dat er niemand meer aan een ziekte stierf en er zelfs mensen weer uit de dood teruggehaald werden! Dat kon natuurlijk niet, want daarmee werd de orde van de natuur in gevaar gebracht. Dus vernietigde de oppergod Zeus Asklepios met zijn bliksem, maar de ziel van de halfgoddelijke geneesheer werd vervolgens toch op de Olympos toegelaten, zodat hij daar sindsdien als god van de geneeskunde voor eeuwig verblijft. Daarom is al bij Homerus niet langer Apollo maar diens zoon Asklepios de eigenlijke god van de geneeskunst geworden en daarom noemden de arts-priesters op Kos zich Asklepiaden.

Tot die laatsten behoorde een zekere Herakleides die als voornaamste leerling zijn zoon Hippokrates had. Hippokrates moet geboren zijn rond 470 v.Chr. De namen van hemzelf, zijn vader en andere familieleden wijzen op een aristocratisch geslacht. Hippokrates moet veel hebben rondgereisd buiten zijn eiland Kos en onder andere van een zekere Herodikos van Selymbria in Noord-Griekenland veel geleerd hebben. Thuis, op Kos, werd hij spoedig de meest vermaarde arts van zijn tijd en al in het begin van de vierde eeuw gold hij voor iemand zoals Plato als dé onovertroffen geneesheer, inderdaad de ‘vader’ van dat edele ambacht. Op zijn naam staan veel geschriften over ziekten, hun achtergronden en oorzaken en hun geneeswijzen. Zeer veel zelfs, zodat men van een heel corpus aan Hippokratische geschriften spreekt: het Corpus Hippocraticum, dat voor een groot deel dankzij latere geneesheren in de oudheid is overgeleverd. Maar onder al die geschriften is er niet één dat wij met zekerheid aan Hippokrates zelf kunnen toeschrijven.

Toch kunnen wij uit de oudste teksten van dat Hippokratische corpus wel iets over de methoden en opvattingen van de meester zelf aan de weet komen. Zo mogen we zeggen dat Hippokrates en zijn leerlingen in de vijfde eeuw v.Chr. typische voorbeelden waren van de zogenaamde Ionische Verlichting. Daaronder wordt verstaan de nieuwe benadering van de wereld en van de mens op grond van een rationeel vragen en zoeken naar causale verbanden en wetmatigheden die niets meer te maken hebben met het werk van goden of met allerlei mythologische voorstellingen. Zo probeerden de Ionische ‘natuurfilosofen’ in de zesde en vijfde eeuw v.Chr. de kosmos te verklaren. En zo benaderde Hippokrates en zijn kring het verschijnsel ziekte. Een bekend voorbeeld is het geschrift over de Heilige Ziekte, dus epilepsie, die men altijd voor een bezetenheid door goden of demonen had gehouden, maar die door de Hippokratische school als een volkomen natuurlijk verschijnsel werd geïnterpreteerd. Een ander typisch geschrift van deze Hippokratische artsen had betrekking op de invloeden die de natuurlijke omgeving op een mens uitoefenen: Over water, lucht en plaatsen (op aarde) heette het en de titel suggereert al hoezeer de onbekende schrijver (waarschijnlijk niet Hippokrates zelf) aan de omgeving een groot gewicht toekende in het ontstaan van karakterverschillen en verschillen in constitutie en gezondheid tussen de mensen.

Hippokrates moet een beminnelijk en humaan mens geweest zijn. Zijn hele instelling als arts was ‘modern’. Volgens hem moest de arts alles in het werk stellen om de patiënt te helpen en zijn medische kennis niet gebruiken om een mens te schaden. Dat is de kern van de Hippokratische eed, die aan hem wordt toegeschreven en die zeer wel inderdaad door hem kan zijn opgesteld, al weten we dat niet absoluut zeker. De kern van de eed, die nog steeds door een arts in een westers land moet worden afgelegd, komt neer op de belofte altijd het welzijn van de patiënt voor ogen te houden, nooit de kennis van de geneeskunde in dienst te stellen van pijniging of dood van de patiënt, geen onderscheid te maken tussen patiënten en zich niet te laten omkopen.

De humane en rationele of rationalistische instelling van Hippokrates en zijn school bleef nog lang de artsenpraktijk op het eiland Kos kenmerken. In de loop van de vijfde eeuw v.Chr. was in Epidauros in het Griekse moederland de verering van Asklepios opgekomen. Hier ontstond een heiligdom annex ‘hospitaal’ dat geleidelijk aan, zeker in de vierde eeuw, tot het belangrijkste van Griekenland werd. Op allerlei plaatsen werden naar het voorbeeld van Epidauros andere, maar minder belangrijke, heiligdommen-ziekenhuizen van Asklepios gesticht. Zo veranderde ook op Kos in de vierde eeuw v.Chr. het oorspronkelijk aan Apollo verbonden heiligdom midden op het eiland in een Asklepieion, een heiligdom van Asklepios. Maar anders dan de Asklepieia op vele andere plaatsen, waar de geneeskunst met veel hocus pocus, bidden, offers en magische handelingen gepaard ging, bleef men op Kos de rationele traditie grotendeels trouw. Na dat van Epidauros werd dit Asklepieion het voornaamste in de Griekse wereld. Patiënten en hun begeleiders konden er enige tijd verblijven en zich in overleg met de arts-priesters overgeven aan kuren die voor een goed deel bestonden uit speciale diëten, lichaamsbewegingen en massages en vooral allerlei kruidendranken. Over het succes van dat alles kunnen we niet veel zeggen, maar het heiligdom behield eeuwenlang een grote reputatie. Daarvan getuigen nog heden de resten van indrukwekkende bouwwerken, magnifiek gelegen met uitzicht over delen van het eiland en tussen de pijnbomen door uitkijkend op de Egeïsche Zee.