De historische sensatie van Fondi, Fortino di Sant’Andrea

De afstand van Rome naar het vlakbij Terracina gelegen plaatsje Fondi is iets meer dan honderd kilometer. Reizigers die in de oudheid over de Via Appia in de richting van Formia reisden, kwamen erlangs. Ze liepen langs de flanken van de Monti Aurunci in een prachtig natuurlandschap. Daar is in de loop der eeuwen weinig aan veranderd. Nog steeds ligt er een uniek stukje Via Appia in een betoverend mooie natuur. Het is ongeveer twee en een halve kilometer lang. De geschiedenis van de weg door de eeuwen heen, zowel in de Romeinse oudheid als in de eeuwen daarna, treedt hier naar buiten. Latere reizigers hebben hun bewondering voor dit fraaie stukje oude weg, eigenlijk het eerste authentieke weggedeelte na de Via Appia even buiten Rome, onder woorden gebracht.

Opvallend genoeg wijdt Goethe in zijn Italienische Reise alleen enkele woorden aan de regio, maar niet aan de weg. Wanneer hij op 23 februari 1787 op doorreis naar Napels even buiten Fondi aan de voet van de Monti Aurunci zijn blik op de bergen en de heuvels vol wijn- en olijfstruiken richt, schrijft hij in zijn dagboek dat dit kleine stukje aarde, dat door niet al te ruige bergen wordt omsloten, ieders glimlach opwekt. Hij geniet van de sinaasappels aan de bomen, de tarwe op de akkers en de olijven op de velden. De Via Appia komt er in zijn verslag bekaaid van af, terwijl de weg zich juist hier in haar schoonste gedaante manifesteert.

Goethe bereisde maar een klein gedeelte van het traject van Fondi naar Formia. Even voor de uitlopers van de Monti Aurunci boog hij af in de richting van Gaeta om vervolgens verder te gaan naar Napels. Had hij de oude route naar Formia gekozen dan had hij er wellicht zijn verwondering over uitgesproken dat de Romeinse weg in de loop der eeuwen enkele malen was vernieuwd. Het stijgende deel van de Via Appia tussen Fondi en Itri vertoont namelijk duidelijke sporen van ingrijpende restauraties in later tijden, de laatste nog geen twintig jaar voordat Goethe hier was. Eerst geeft een mijlsteen aan dat tijdens de regering van keizer Caracalla de Via Appia in deze regio een grote opknapbeurt kreeg. Even verder ziet het plaveisel er weer iets anders uit. Het dateert uit 1767-1768. Koning Ferdinand IV van Bourbon wilde het gebied niet al te ver van Napels beter bereikbaar maken en nam dit deel van de Via Appia en een stuk van de weg naar Napels onder handen. De zo kenmerkende opstaande muurtjes langs de weg werden verwijderd. Even verder als de weg omhoogklimt blijkt dat ook al in de zestiende eeuw, toen de Spanjaarden het hier voor het zeggen hadden, vernieuwingen zijn aangebracht. Parafàn de Ribera, de onderkoning van Napels, liet uit naam van koning Philips II een stukje van de weg aanpassen. Op het laatste stuk van de weg die nu vooral bedekt is met stenen uit de tijd van de Bourbons liet hij een monumentale brug bouwen om een diep dal te overspannen.

De Romeinen waren zich bewust van het indrukwekkende decor en hadden op een hooggelegen plek een tempel opgericht voor de god Apollo. Het eerste heiligdom was er al in de vierde eeuw en het werd in de tweede eeuw en eerste eeuw v. Chr. verfraaid en vergroot, zodat geen reiziger het tijdens de klim naar boven kon ontgaan. Het lag op verscheidene terrassen. De tempel is al lang verdwenen. Op de fundamenten ervan bouwden de christenen een kerkje voor de apostel Andreas om zoals Paus Gregorius I aan het einde van de zesde eeuw formuleerde ‘angstaanjagende duivels te verjagen’. Maar het verdween eveneens om plaats te maken voor een fort. De Spanjaarden beschouwden het als een strategisch wapen om tegenstanders de doortocht naar de zee te beletten. De naam bleef behouden: Fortino di Sant’Andrea. 
 
Sterker dan de materiële resten spreken de verhalen over Fortino di Sant’Andrea tot de verbeelding. Ze gaan over de bandiet Marco Scarpa (of Scarra) uit het einde van de zestiende eeuw en over Fra Diavolo, die in de zeventiende eeuw van hieruit plundertochten en overvallen organiseerde. Die verhalen vertel ik u ter plekke aan de voet van het Fortino di Sant’Andrea in een prachtig decor, waarin u zich even terug waant in de oudheid.